Polska jest jednym z najważniejszych europejskich (a w niektórych przypadkach i światowych) producentów i eksporterów zbóż. Uprawy zarówno zbóż jarych, jak i ozimych, zajmują w naszym kraju wielkie areały, jednak czy wszyscy wiedzą, czym są i czym różnią się od siebie zboża jare i ozime?

Zboża jare i ozime – definicja

Zboża jare to uprawne rośliny, którym do kwitnienia nie jest potrzebna jaryzacja (niskie temperatury), a cały ich cykl rozwojowy obejmuje jeden okres wegetacyjny. Wysiewane są wiosną i od momentu wysiewu rozpoczynają wzrost i kiełkowanie.

Zboża ozime, w przeciwieństwie do zbóż jarych, potrzebują niskich, zimowych temperatur, by zakwitnąć, co oznacza, że po wysianiu jesienią rozpoczynają wegetację, zimują pod śniegiem i w niskich temperaturach, a kwitnienie i owocowanie odbywa się między majem a sierpniem. 

Uprawa zbóż w Polsce

W Polsce coraz więcej występuje upraw pszenżyta i jęczmienia, ale i uprawy pszenicy i żyta mają tendencję wzrostową. Jest to spowodowane zmianą struktury uprawy zbóż, nowymi odmianami, ulepszonymi biologicznie, a także możliwością zastosowania nowoczesnych środków ochrony roślin, nawozów, ale i maszyn rolniczych. Większość produkowanego w Polsce zboża to zboże paszowe i konsumpcyjne, ale jest też wykorzystywane w innych dziedzinach przemysłu, takich jak kosmetologia, piwowarstwo czy gorzelnictwo.

Większość zbóż, uprawianych w Polsce, to zboża ozime.  Spowodowane jest to klimatem, występującym w naszym kraju – zimujące pod śniegiem uprawy są znacznie bardziej wydajne, dużo lepiej kwitną wiosną, a następnie wydają wyższy plon przy okazji zbiorów. Praktycznie każde ze zbóż jarych jest znacznie niżej plonujące niż jego ozima odmiana, dlatego tym bardziej niepokoją polskich rolników zmiany klimatu, które powodują ciepłe, bezśnieżne zimy.

Termin wysiewu ozimin przypada najczęściej pomiędzy początkiem września a środkiem października (najwcześniej wysiewa się jęczmień, następnie pszenicę, pszenżyto i żyto), a zbóż jarych – między drugą połową marca a pierwszą połową kwietnia (najpierw pszenżyto, później owies, pszenicę, jęczmień). Jednak niezależnie od odmiany zboża, należy wziąć pod uwagę region, w którym jest wysiewane, glebę i jej przygotowanie oraz przedplon, który był zebrany z pola.

Jeśli natomiast chodzi o specyfikację zbóż z podziałem na regiony i okres wegetacyjny, w wielkim skrócie można określić, że jęczmień uprawiany jest głównie w formie jarej i wysiewany na Przedgórzu Sudeckim, Podkarpaciu, na zachodzie Polski i na pojezierzach. Żyto, jako zboże stosunkowo mało wymagające, uprawiane jest w odmianach jarych i ozimych w całej Polsce, głównie w jej środkowej i wschodniej części i na Pojezierzu Wielkopolskim i Pomorskim. Owies z kolei uprawiany jest głównie jako zboże jare na Mazowszu, Podkarpaciu, w Sudetach i Pojezierzu Mazurskim i Pomorskim. Pszenica, wymagająca dobrej gleby, najczęściej spotykana jest w Wielkopolsce, na Podkarpaciu, Lubelszczyźnie, na Śląsku i Kujawach, w obu formach – ozimej i jarej. Pszenżyto w formie jarej i ozimej potrzebuje dużej ilości wody, lecz plonuje dobrze na glebach gorszych niż wymagająca pszenica, a w Polsce najczęściej uprawia się je na wschodzie i w centralnej Polsce.

Ryzyka związane ze zbożami jarymi i ozimymi

Zboża jare narażone są w naszym kraju na powodzie i susze – zmiany klimatu dają się coraz bardziej we znaki rolnikom i ich uprawom. W zależności od gleby i gęstości plonów, zbiór zbóż jarych będzie lepszy lub gorszy (gęstszy siew – mniejsze plony), jednak w założeniu zboża jare są mniej wymagające niż zboża ozime i przynoszą też mniejsze plony. 

Z kolei zboża ozime narażone są na uszkodzenie nasion, spowodowane zbyt wysoką temperaturą, która może doprowadzić do przedwczesnego wzrostu roślin, które następnie zostaną przypuszczalnie uszkodzone przez okresowe wiosenne przymrozki. Najlepsze dla roślin ozimych są opady śniegu, które prowadzą do powstania pokrywy śnieżnej o grubości minimum 10 centymetrów. Taka pokrywa ma właściwości izolacyjne. Istotne jest też zamarznięcie gleby, na której zalegają opady śniegu w momencie jego topnienia – w pierwszej kolejności musi stopnieć śnieg, a następnie rozmarznąć ziemia i wegetujące w niej rośliny, w przeciwnym wypadku zostanie zaburzony ich proces oddychania.